वैशाख १२ मा आएको ७.६ म्याग्निच्युडको भूकम्पको केन्द्रविन्दु गोरखाको बारपाकनजिकै थिए, जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय धादिङका वरिष्ठ जनस्वास्थ्य प्रशासक जीवनकुमार मल्ल । धादिङको त्रिपुरेश्वर गाविसस्थित खहरेमा तीनदिने स्वास्थ्य शिविर चल्दै थियो । शनिबार भएकाले त्यस क्षेत्रकै दुई सय ५० जनाजति ओइरिएका थिए । शिविरको सुपरभिजनका लागि पुगेका मल्ल एउटा भवनबाट अर्को भवनमा जान आँगनमा टेक्नासाथ हल्लाइहाल्यो ।
चार हातखुट्टा टेकेर चौरमा निस्किँदा निस्किँदै नजिकै पहिरो गएको देखियो । घरहरु भत्किए । ठाउँठाउँमा चिरा प¥यो । शिविर चलिरहेको विद्यालयका आठवटा भवनमध्ये सातवटा गल्र्यामगुर्लुम ढले । भवनबाट उछिट्टिएर आएको ढुंगाले लागेर एक महिलाको देब्रे खुट्टा च्याट्टै काटियो । अनुहारमा रगताम्मे भयो । शिविरका सामग्री भवनभित्रै पुरिए ।
सदरमुकाम धादिङबेसीबाट खबर आयो– तत्काल आउनू । मल्ल आफ्नो मेडिकल टिमलाई छाडेर चार घन्टाको मोटरबाटो भएर जिल्ला अस्पताल पुग्दा वातावरण कोलाहलमय थियो । अस्पतालको वार्ड भरिएर आँगनमा सुताएर उपचार गरिँदै रहेछ । भूकम्पमा परी खुट्टा फ्याक्चर भएर थला परेकी खाल्टे गाउँकी ९१ वर्षीया बज्यैलाई राती एक बजे सदरमुकाम ल्याएर उपचार गराएको क्षण उनी बिर्संदैनन् ।
भूकम्पबाट अति प्रभावित जिल्ला भएकाले तत्काल विपद् व्यवस्थापनमा जुट्नु जरुरी थियो । भोलिपल्ट बिहानै डिस्ट्रिक ¥यापिड रेस्पोन्स टिमको बैठक राखेर स्वास्थ्यकर्मी परिचालन गरे । उनले ९१ आइटम सर्जिकल सामग्रीलगायत औषधी सूची तयार पारेर डब्लुएचओ, युनिसेफ, जीआइजेड, हिमालयन हेल्थकेयर, वनहर्ट वल्र्डलाइड, केयर नेपाललाई पठाए भने ४६ गाविस र १ नगरपालिकाका हेल्थपोस्ट इन्चार्ज, अहेब, अनमीलाई तत्काल आफ्नो कार्यक्षेत्रमा जान निर्देशन दिए । नभन्दै बिदामा भएका कतिपय स्वास्थ्यकर्मी तीन घन्टा हिँडेर राति नै पुगे ।
अवस्था कति भयावह भने भूकम्पबाट जिल्लामा एक स्वास्थ्यकर्मीको मृत्यु भयो भने ६ जना घाइते भए । ३३ स्वास्थ्य संस्थामा पूर्ण क्षति भयो भने १३ वटामा आंशिक क्षति । १६ वटा स्वास्थ्य सेवा विन्दु, ६३ वटा सुरक्षित प्रसूति सेवा केन्द्रमा पूर्ण क्षति पुग्यो ।
यति हुँदाहुँदै पनि धादिङका सम्पूर्ण स्वास्थ्य संस्थामा एक हप्ताभित्रै पालमुनि सेवा सुचारु भयो । औषधी, औजार, उपकरण, फर्निचरको व्यवस्था गरियो । जिल्लामा एकसाथ २२ वटा मेडिकल टिम परिचालित भयो । उसो त कतिपय मेडिकल टिम भनेको ठाउँमा गएनन्, रोजेको ठाउँमा मात्र गए । रोजेको ठाउँमा जान खोज्ने इन्टरनेसनल मेडिकल टिम (आइएमटी)लाई उनले फकाईदिए ।
सबभन्दा ठूलो समस्या उत्तरी भेगका पाँच वटा गाविस तिप्लिङ, सेर्तुङ, झार्लाङ, री र लापामा थियो । हिमालयन हेल्थ केयरले ल्याबसहितको तीन, तीन दिनको मेडिकल टिम पठाइदियो । स्वास्थ्य मन्त्रालयको बालस्वास्थ्य महाशाखाले कृष्ण पौडेलको नेतृत्वमा हेल्थ एन्ड न्युट्रिएसन टिम पनि परिचालित भयो । १२ हजार बालबालिकामध्ये ९६ जनामा कडा कुपोषण भेटियो । त्यही कारण ७५ प्राविधिक दरबन्दी तत्काल पूर्ति भयो । सभासद विकास कोषबाट १० जना स्टाफ नर्स थपिए ।
भूकम्पपछिको तीन हप्ता निकै चुनौतीपूर्ण रहेको मल्लको अनुभव छ । बिहान सात बजेदेखि राती ९ बजेसम्म उनी व्यस्त हुन्थे । उनले कहाँ के गर्ने, त्यो जिम्मेवारी कसले लिने र कहिलेसम्म पूरा गर्ने भन्ने इमर्जेन्सी रेस्पोन्स प्लान पनि बनाए ।
यस्तो महाविपत्तिमा औषधी, उपकरण, दक्ष जनशक्तिको अभाव त सामान्य भइहाल्यो । रिफरल केसमा एम्बुलेन्सको समस्या झेल्नुप¥यो । उनी सुनाउँछन्, ‘भारतको बिहार राज्यले पाँचवटा एम्बुलेन्स पठाइदिएको थियो । तर, त्यसमा इन्धन भर्न सक्ने अवस्थामा हामी थिएनौं ।’ भूकम्पका बेला जिल्लामा १ हजार ४ सय ३७ घाइतेले उपचार पाए । १ सय ८४ जनालाई भरतपुर, पोखरा, काठमाडौं रेफर गरियो । जिल्ला अस्पतालका डा श्याम ढोडारी लगातार ९६ घन्टासम्म लगातार खटिएको वरिष्ठ प्रशासक मल्ल सम्झिन्छन् । उनी भन्छन्, ‘हाम्रो ठूलो सफलता भनेकै महामारी फैलिन पाएन ।’
घरबारविहीन भएर पालमा बसेका गर्भवती, सुत्केरी र बालबालिकामा कुपोषण र संक्रमणको जोखिम थियो । अब त्यही कुपोषणले निमोनिया संक्रमण हने त्रास छ । त्यसका लागि उनको कार्यालयले पाँच ठाउँमा सेल्टर होम व्यवस्था गरेको छ भने नौ ठाउँमा आउट प्यासेन्ट थेरोप्युटिक सेन्टर (ओपिटी) स्थापना गरेको छ ।
मल्लको अनुभवमा भूकम्प आफैँमा विपत्ति मात्र होइन, सेवा सुदृढीकरण र पुनःनिर्माणको अवसर पनि हो । अब क्षति भयो भनेर दुःखमनाउ गर्ने भन्दा पनि गुणस्तरीय निर्माणमा जोड दिनुपर्ने उनको धारणा छ । २०१७ सालमा पाल्पाको हुमिनमा जन्मिएका हुन् मल्ल । महाराजगन्ज क्याम्पसबाट हेल्थ असिस्टेन्ट (एचए) गरेलगत्तै सल्यानको कजेरी हेल्थपोस्टमा सेवा दिएका मल्लले २०३९ सालयता पाल्पा, स्याङ्जा, म्याग्दी, नवलपरासी, मनाङ, लमजुङ, रौतहट, बाँके र धादिङमा काम गरिसकेका छन् ।
–स्वास्थ्य खबरपत्रिका