बद्रीप्रसाद  दाहाल
   नेपाली  घरआँगनमा  आउने  थुप्रै  पर्वमध्ये भाद्र महिनाको शुक्ल  पक्षको  तृतीया  तिथिमा पर्ने  हरितालिका  (तीज) तमाम  महिलाको मात्र महान्  पर्व  नभएर  पुरुषहरुको  पनि  उपासना  तिथि  हो । किनकि स्वयं महा–देवले  भन्नुभएको  छ — ‘ भत्र्रा  सह  कथां  श्रुत्वा  भक्तियुक्तेन  चेतसा ’ अर्था–त्  आफ्ना  पतिकासाथ  भक्तिले   भरिएको  चित्तले  कथा  सुन्नु  भनिएको छ । यसबाट  बुझिन्छ  कि  पुरुषवर्ग  पनि  व्रतमा  सामेल  हुनुपर्छ । तर लोकजीवन विस्तारै  पुरुष  शासित  हु‘दै  जॉदा  यो  पर्व  महिलाप्रधान  बन्न  पुगेको हो ।

हाम्रा  ऋषिमुनिहरुले  यही  महादेव  कथनलाई  पुष्टि  गर्दै आफ्ना  उद्गार यसरी  प्रकट  गरेका  छन् — ‘ एकचक्रो  रथो  यद्वत् ,  एकपक्षो   यथा  खगः । अभार्योऽपि   नरस्तद्वत् , अयोग्य ः  सर्ब  कर्मसु ।। ’मतलब — एक पाङ्ग्राको रथ , एउटामात्र  पखेटा  भएको  चरा ,  गुड्न  र उड्न  सक्दैन । त्यसै  गरी  भार्या–विनाको  पति  पनि  देव  कार्य  पितृ  कार्य  सबैमा  निकम्मा  हुन्छ ।  यसबाट यो  बुझिन्छ  कि  यस्ता  पर्वहरु  एउटाको  मात्र  टॉसो वा  दायित्वको  कुरो नभएर   उभय  पक्षकै  सामूहिक  सहभागिताको  सुकार्य  हो ।

वास्तवमा  यो  रुखो , कहालिलाग्दो , भ्रमपूर्ण  र  जीर्ण  संसारलाई सरस , घतलाग्दो , ज्ञानपूर्ण  र  नवीनतम  बनाउने  क्षमता  नारीकै  अलौकिक शक्तिको  प्रतिफल  हो । त्यसै  भएर  महान्  नीतिज्ञ  एवं  चिन्तक गर्ग उद्घोष गर्छन् — ‘ यद्  गृहे  रमते  नारी , लक्ष्मीस्तद्  गृहवासिनी । देवताः  कोटिशो व—त्स  ,  न त्यजन्ति  गृहं  हि  तत् । ’ अर्थात् — जुन   घरमा   गुणवती  महिला हुन्छिन्  त्यहाँ  लक्ष्मीले  बास  गर्छिन् । करोडौं  देवताहरुले  पनि  त्यो  घर छा–ड्दैनन् । यसबाट  हामी  बुझ्न  सक्छौं  कि सिर्जनाकी  देवी , ममताकी  खानी नारी  शक्ति  साँच्चै  महालक्ष्मी , महासरस्वती र महाकालीकै  प्रतीक  हुन् ।

व्यासद्वारा  रचित  भविष्योत्तर पुराणमा  हरितालिका अर्थात्  तीजको कथा   सुन्दर   ढङ्गले  प्रस्तुत  गरिएको  छ । स्वयं  महादेवले  पार्वतीलाई  सुनाएको वेदव्यासले  सूतजीलाई  र  सूतजीले  नैमिशारण्य  क्षेत्रमा  बस्ने  ८८ हजार ऋषिहरुलाई  बताएको  आख्यान  यस्तो छ । —ः अत्यन्त  सुन्दर कैलासको टाकु–रामा  कुनै  दिन  शङ्करलाई  गौरीले  बिन्ती  बिसाउनु भयो । हे  नाथ ! सबैका लागि  धर्मको  सिरीखुरी  भएको , थोरै  मिहिनेतले ठूलो  फल  मिल्ने गुप्तभन्दा गुप्त  धर्म  के  होला  बताउनु  होस् । अनि  महादेवले  भने — हे प्यारी , भदौ महिनाको  शुक्ल  पक्षको  तृतीया जुन  दिन व्रत  अनुष्ठान  गर्दा  सबै  किसिम–का  पापबाट  मुक्त  भइन्छ । प्यारी  उहिले तिमीले  जुन  ठूलो  व्रत गर्यौ त्यस बारे  हिमालयमा  यस्तो  घटना  घटेको  थियो । तिमी  सानै  बालक  थियौ तर कठिन  घोर  तपस्यामा  लीन  थियौ । यो  कष्टपूर्ण   तपस्या  देखेर  तिम्रा  बाबाले  छोरी   बिहे  गरेर  कसलाई  सुम्पिने  होला  भन्ने  चिन्ताले  आतुर भै रहेको  बेला  आकाशमार्गबाट  नारदजी विष्णु  भगवान्लाई पार्वती  माग्न प्रस्ताव लिएर  आए । अनि  हिमालय  पर्वतसित  सबै  कुरा  बताए ।

नारदको  प्रस्तावलाई  गिरिराजले  सहर्ष  स्वीकार  गरे ।  हिमालयको  यही   स्वीकारोक्तिको  समाचार  लिएर नारद  विष्णुकहाँ  पुगी सबै वृत्तान्त  सुनाए ।  यता  गिरिराज  पनि  औधी  खुसी  भएर आफ्नी  छोरी पार्व—तीलाई  नारदसित  भएको  ययार्थ  बताए ।  आफ्नो  अनुमतिविना  विष्णुसित  हुन  लागेको बिवाहलाई  अस्वीकार  गरेर  पार्वती    साथीहरुसित गुनासो पोख्दै  आपूm  आत्महत्या  गर्ने  थितिमा  पुगेको  बताइन् । पार्वतीका  साथीहरुले सान्त्वना  दिँदै  उनलाई  विष्णुसित  बिहे  नगराउन निर्जन  वनमा  लुकाउन लगे । ‘ आलिभिः  हरिता ः  यस्मात् , अतः  सा  हरितालिकाः । ’ अर्थात् आलिभिः  भनेको  साथीहरुले   हरिताः   लुकाइएकी  वा  अपहरण  गरेर  लगिएकी भन्ने  अर्थमा  ‘हरितालिका’  यस्तो  नाम  रहन  गएको  हो । यसरी  महादेवले पार्वती जिज्ञासालाई  शान्त  बनाएर  हरितालिका पर्वमै  तिमीले  गरेको  व्रतबाट हामी पतिपत्नी  बन्न  पुगेको  गोप्यता  प्रकट  गरे । निर्जन  वनमा  निराहार गरेर बालुवाको  मेरो  प्रतीक  लिङ्गमा  सो  दिन  उपवास  बसेर  गरेको  पूजा अर्च–नाले  तिमीले आफ्नो  इच्छाअनुसारको पति  पाएकी  हौ । त्यसैले  यो दिन कुनै  पनि  नारीले व्रत  बसेर  महादेवको  पूजा  आराधना  गरेमा मनले चिता–एका  कामनाहरु  पूर्ण  हुन्छन् । त्यसैले  पार्वतीसहित  मेरो लिङ्ग स्थापना गरेर धेरै  किसिमका  पूmलहरु , चन्दन , धूपदीप  , नैवेद्य , अक्षता आदिले  पूजा गर्नु र रातभर  जाग्राम  रहनुपर्छ  । पूजा  गर्दा  नरिवल  , सुपारी , ज्यामिर , बिमिरो , सुन्तला  र  त्यो  ऋतुमा  पाइने  सबै  खालका  फलपूmल भगवान्मा  चढाउनु पर्छ । अनि  यसरी  प्रार्थना  गर्नु — ‘ नन्दीभृङ्गी  महाकाल  गणले  युक्त हे शान्त शिवजी तपाईंलाई  नमस्कार  छ । सबै  मङ्गलका  प्रतीक  हे सदा शिव र पार्वती हाम्रो  भलाइ  गर । यसरी  प्रार्थना  गरेर अरु नारीहरुलाई लुगाफाटा , गरगहना, दक्षिणा  दिनू । यसो  गर्दा  सबै  नराम्रा  जानअनजानमा  गरेका   दुष्कर्महरु  नाश हुन्छन् । सात जन्मसम्म  उत्तम  योनिमा सुखपूर्वक  बिताउन पाइन्छ ।

महादेव  यो  दिनको  व्रतलाई  उपेक्षा  नगर्न  यसरी  संझाउँछन् — ‘ तृतीयायां  तु  या  नारी , आहारं  कुरुते  यदि । सप्तजन्म  भवेत्  वन्ध्या , वै—धव्यं  जन्म  जन्मनि ।।  दारिद्रयम्  पुत्रशोकश्च  कर्कशा  दुःखभागिनी । पच्यते नरके  घोरे नोपवासम्  करोति  या ।। ’ अर्थात् — जुन  नारी  यो  दिन उपवास गर्दिन र  खान्छे  भने  त्यस्ताले  सात  जन्मसम्म  बाँझी  हुनुपर्छ , जन्मजन्ममा विधवा  बन्नुपर्छ , दरिद्र भैरहन्छे , पुत्रशोक  परिरहन्छ । क्रोधिनी  भई  दुख भोग गर्ने  नियति  रहन्छ , डरलाग्दो  नरकमा  बास  गर्ने  थिति  आउँछ । त्यसैले यो पर्वमा  नारी  गर्व  र  सौभाग्य  लुकेको  हु‘दा  मातृशक्तिले  शक्ति  सञ्चय गर्न कै  लागि  उपवास  बस्नुपर्छ ।  चाँदी , सुन , तामा वा  माटाकै  भाँडामा अन्न , लत्ताकपडा ,  दक्षिणा राखेर  व्रत  पारायणका  लागि योग्य  ब्राह्मण  छानेर दान दिनु  व्रतालुहरुले ।  यसो  गर्दा त्यस्ता  नारीहरु हरेक  जन्म  पतिका साथ रमण गरिरहन्छे  र  अन्तमा  सायुज्य  मुक्ति – (परमात्मासित  लीन  हुने मुक्तिको एक अवस्था )  मिल्छ ।   यो  दिनको  व्रतोपवासले  हजारौं  अश्वमेध  यज्ञ र  सयौं  वाजपेय  यज्ञ  गरेको फल पाउन  सकिन्छ ।  यसरी  पार्वतीको  जिज्ञासालाई  शान्त  पारेर  पहिलो  जन्ममा  उनले  गरेको  व्रतको  प्रभावलाई  सदाशिव भगवान्ले  बताएर  नारी  स्वतन्त्रता  र  मर्यादाको  गूढ  रहस्य  खोतलिदिएको प्रसङ्ग  छ   तीजको  कथामा  ।

पर्वतराजकी  छोरीको  चाहना  यसरी  पूरा  भएकैले अविवाहित नारीले राम्रो  चरित्रको  पति  पाउन  र  विवाहितहरुले  पतिको  आरोग्य  र आफ्नो सौभाग्यको  स्थीरताको  लागि  तीज  पर्वलाई  आदरसाथ  मान्दछन् । तर बालिका , वृध्दा , बिरामीहरुलाई  भने  व्रतको  अनिवार्यता  छैन । व्रतले कमजोर होइन्छ  भनेरै  तीजको  अघिल्लो  दिन  सात्विक  भोजनका  गरिष्ठ  खानाहरु  खाने  चलन  छ । राति  १२ बजे  अझ  विशेष खानाको चाँजोपाँजो मिलाइएको हुन्छ  ।
अस्तु